Essay over TRANSMUTE

Wat je ziet als je denkt / Als je ziet wat je denkt

© William van der Voort

Tekst: Ilona Roesli

Ik begin eens bij het eind, bij het nagesprek. Als een droom, die je pas achteraf, als je wakker bent, kunt navertellen.

“Er zijn mensen die dat beter kunnen”, zegt een vriend als we onze gevoelens over de cultuurbezuinigingen proberen te ontleden. Ja, we moeten boos zijn. Nee, we mogen niet boos zijn, want het overkomt ook de zorg, het onderwijs, andere sectoren met dezelfde problemen, maar andere uitkomsten. Gevolgen die er meer toe doen? Onzin. Nee. Jawel. Hij zegt: “In Nederland kan de helft van de zorgmedewerkers geen pauze nemen. Soms heb ik het idee dat mijn hele kunstenaarsbestaan een grote speeltuin mag zijn, terwijl ik weet dat het zo niet voelt, het zo niet is, maar als je jezelf gaat vergelijken met andere mensen met andere banen, dan, tja. Twijfel je. Ik ben daar niet zo goed in.”

“Natuurlijk wel, je hebt hier toch voor gekozen? Je bent hier niet in beland, ‘ergens in belanden’ gebeurt een keer, misschien twee keer, maar om jaren te doen wat jij doet, dat is een keuze. Geen speeltuin, geen hobby, geen zoek-de-verschillen, geen Waar-is-Wally?.”

“Die vastberadenheid, dat activisme, ik twijfel altijd aan waar ik mee bezig ben. Er zijn mensen die dat beter kunnen.”

Ik heb hem zojuist verteld over TRANSMUTE, de nieuwste voorstelling van Sandman onder leiding van choreografe Sabine Molenaar. We zijn in Antwerpen, mijn huidige thuisstad en die van Molenaar. Een stad in een land van bezuinigingen waar je aan het einde van een voorstelling tegenwoordig kan verwachten het podium opgeroepen te worden, onder de hashtag #ditisonspubliek. En zo ging het ook bij TRANSMUTE, die in onze thuisstad in première ging.

Als ik vier figuren – personages, eigenlijk – zie in TRANSMUTE, is het een tijdje pikdonker geweest in de zaal. Ze verroeren zich niet. Opnieuw gaan de zaallichten aan en uit. Nu zijn er een aantal weg. Dat gebeurt een aantal keren opnieuw, dat de lichten aan en uit gaan. Soms neemt er iemand een absurde houding aan in het donker. Mijn associatieve reflex draait op volle toeren: familie, collectief, individu, onderdrukking, afhankelijkheid. Wanneer je ergens met een doel zit – schrijven óver dat wat je gaat zien in dit geval – zie je dan scherper? Of zie je alleen dat wat je denkt te kunnen gebruiken? Ik denk: familie, dus het moet wel over groepsdynamiek, afhankelijkheid en liefde gaan. Ik denk: onderdrukking, dus het moet wel over macht(sverschuivingen) en dominantie gaan. Ik denk soms te veel voor wat zich in simpele, herkenbare vormen aandient op het podium. Kun je in dezelfde gedachtestroom blijven als het beeld zich evolueert? Of begin je dan steeds in een nieuwe gedachte? Kunnen gedachten en beelden in dialoog treden?

© William van der Voort

 

De grillige wisselwerking tussen dat wat ik denk en wat ik zie is misschien wel het meest expliciet als ik een bekende op straat tegenkom. Even hef ik mijn arm op, mijn hand wuift naar links, maar als ik ook naar rechts wil wuiven ter begroeting, wordt mijn hoofd rood en laat ik mijn arm snel zakken in de hoop dat niemand het heeft gezien. De bekende was geen bekende. Ik kijk de quasi-bekende na totdat diegene mij volledig vreemd wordt. Niet hetzelfde kapsel, een ander loopje, zelfs de bril ontbreekt: hoe heb ik deze voor mij onbekende persoon voor een vriend aan kunnen zien? Ergens is een soort cognitieve of associatieve reflex tussen mijn gedachte en mijn waarneming in komen te staan. Het is alsof mijn gedachten een loopje met mij nemen.

Terug naar TRANSMUTE, maar eerst even een pitstop bij het Latijn: het woord transmute stamt af van de woorden ‘trans’ (of ‘dwars door’, al vind ik het Engelse ‘across’ een beter voorbeeld) en ‘mutare’ (veranderen). De veranderingen door het landschap van TRANSMUTE zijn talrijk: auditief, visueel, relationeel. Op sommige momenten droog en benauwd, op andere tropisch vochtig of zelfs geheel ondergedompeld in water. Drijfzand, zee, regen of zelfs tussen de vogels. Hoe maak je een geheel van veranderingen die plots, grillig, duister en onverklaarbaar zijn?

In de relatie tot anderen, in onze communicatie met- en waarnemingen van elkaar bouwen we luchtkastelen die we misschien kunnen transformeren tot gouden paleizen. We zakken niet weg in een droomwereld, we zakken af in een wereld waarin vervreemding plaatsmaakt voor herkenbaarheid, omdat deze nog voor iedereen onbekend is, waarin de verhalen en personages hybride zijn en continu veranderen. Een wereld waarin je gedachten het overnemen van je waarnemingen en vice versa. In TRANSMUTE bestaat er geen eenduidige wereld, maar vloeien verhalen in elkaar over. Wie zich de vraag stelt of de realiteit bestaat, komt met lege handen te staan. Want wat is er nu echter dan beeld en personage die onafhankelijk van elkaar lijken te schakelen, terugvloeien in de waarneming van de kijker als een geheel, maar, voordat er betekenis is, je al zijn ontglipt, uiteengevallen in ontelbare stukjes herinneringen? ‘What you see is what you get’ en wat je ziet, is soms ook wat je denkt. Veranderlijkheid, dat is menselijkheid in beweging. Ik zou er een essay over kunnen schrijven, maar de taal, met haar grammaticaregels, connotaties en clichés, biedt soms weinig handvatten om de definities van verandering in kaart te brengen. Er zijn mensen die dat beter kunnen, de gedachte vliegt door mijn hoofd als een boomerang, een gedachte die infecteert en sporen achterlaat.

Essay van Ilona Roesli na het zien van de Belgische première van TRANSMUTE van Sabine Molenaar/Sandman op 30 november in CC Berchem, Antwerpen. Ilona was eerder 1 van de deelnemers van de eerste editie van Schrijfcursus Dans & Durf, een project voor creatieve schrijvers die nieuwe woorden durven zoeken voor dans, door Domein voor Kunstkritiek & DansBrabant. Lees ook het essay van Saskia de Haas dat zij schreef na de Nederlandse première van TRANSMUTE.

TRANSMUTE is een productie van Sandman, coproductie DansBrabant, uitvoerende productie Kosmonaut. Sabine Molenaar werkt in een meerjarig samenwerkingsverband met DansBrabant & Kosmonaut.