Eigentijdse dans in Polen

Tekst: Joost Goutziers

EIGENTIJDSE DANS IN POLEN BEWEEGT TUSSEN TRADITIE EN TOEKOMST
TEKST: JOOST GOUTZIERS

Maciek1IMG_3687

Room 40 door Maciej Kuźmiński

Moderne dans in Polen kent westerse invloeden, maar de reikwijdte van de Poolse theatergeschiedenis geeft het ook een eigen, herkenbaar gezicht. Dat was waarneembaar op een presentatie van eigentijdse dans in Lublin. Dat is de jumelagegemeente van Tilburg. Joost Goutziers keek er een paar dagen rond en sprak met dansers, choreografen en publicisten. Opvallend: erg veel dansers maken solovoorstellingen. 

Door: Joost Goutziers 

De Poolse choreograaf  Maciej Kuźmiński (1985) studeerde vijf jaar in Londen. Hij keerde terug naar zijn geboorteland en was verrast en verbaasd over de ontwikkeling van de hedendaagse dans in Polen. Dat in het westen stevig aan de weg werd getimmerd, dat heeft hij zelf ervaren, keuze genoeg in Londen. Maar al die frisse, jonge performers, gezelschappen en collectieven in Poznan, Warschau  en Krakau; de choreograaf was verbluft.

Maciej Kuźmiński is een van de vele gezichten van de hedendaagse dans in zijn land. Hij danste bij het Poolse Dans Theater en is choreograaf van ‘Room 40’, een performance waarin hij een naakte danseres geconcentreerd en in zichzelf gekeerd laat roetsjen en bewegen in een waterplas. Het enige decorstuk is een transparante slang waar water uit stroomt. Aan het slot van de productie is de danseres de uitputting nabij. Ze ligt als een sporter in een push up-houding met gestrekte armen. Ze draagt haar eigen kilo’s, zucht, steunt, maar weigert te capituleren. Minuten kruipen traag voorbij.
Het publiek raakt in verwarring. Wat te doen?  Weggaan kan worden uitgelegd als een schoffering van de performer, maar blijven zitten is deze afmatting nodeloos rekken.

Tijdens het Polska Platforma Tańca in Lublin, een evenement met een selectie van wat  Poolse hedendaagse dans zo al te bieden heeft, won ‘Room 40’ de publieksprijs.  Onder de toeschouwers waren westerse dansmakers en journalisten, ook uit Nederland. Zij reageerden enthousiast op de strak gechoreografeerde performance  van Kuźmiński.

Wygoda12IMG_3690Room 40 door Maciej Kuźmiński

Scheepswerf
Deze choreograaf is niet de enige vernieuwer in Polen. Zijn generatie experimenteert en is vastberaden hedendaagse dans in Polen een flinke boost te geven. Dans in het westen inspireert ze, de eigen traditie ook.

Nog een naam om te onthouden: Daniel Stryjecki, hij is choreograaf en videokunstenaar.  In zijn oeuvre combineert hij dans met video, effecten en manipulatie, zowel live als op het scherm. In  het futuristische ‘Efekt halo’  zijn de dansers geïntegreerd in een kleur– en lijnenspel. Technologie en animatie. De performance doet denken aan de concerten van de Duitse band Kraftwerk.

In een andere videoperformance nodigt Daniel Stryjecki publiek op een festival uit om door een microscoop naar zijn dansvoorstelling te kijken. De passant die toehapt  ziet een mathematische choreografie, rechte, strakke patronen, met een veelvoud in het wit gestoken dansers die zich voortbewegen als spermazaadjes.

Rafał Dziemidok maakt zijn werk bij Grupa Artystyczna Koncentrat. Voor een installatie liet hij zich inspireren door arbeiders in de scheepswerf van Gdansk. “De handelingen die zij  verrichten zijn een automatisme. Ze doen de hele dag hetzelfde, maar als je goed kijkt en al het gereedschap even wegdenkt, zie je een sterke choreografie die alsmaar doorgaat. Ik heb die handelingen verwerkt in een videoperformance en ga er nog een voorstelling met meerderde dansers van maken.”

Witte galerie
Anna Steller vertelt een heel ander verhaal. De performer heeft de dansstudio’s en zalen achter zich gelaten. In 2011 werd ze gevraagd de finissage van een expositie in Gdansk te verlevendigen met haar verschijning. “Dat inspireerde me”, zegt ze terugkijkend. “Het was in een witte galerie, geen zwarte doos of een balletzaal. Ik vond meteen persoonlijk contact met het publiek.  Acteren doe ik niet, nooit, ik ben mezelf, geef alles wat ik heb.” Haar korte optredens roepen de sfeer op van de performance-art van de jaren zeventig. In ‘Transportation’ staat ze verscholen achter bronzen busten. Er is een transparante wand tussen haar en het publiek en ze schreeuwt. Hartverscheurend. Dan verspreidt ze een wit goedje over de vloer en glibbert daar doorheen. Haar lange haren gebruikt ze als kwast.

Het is de nieuwe generatie dansmakers die zich laat horen, maar hun voorgangers zijn de echte pioniers. Die bouwden het fundament voor de Poolse podiumkunst. Hun werk kan niet worden los gezien van de geschiedenis van Polen.

De invloeden van Duitsland, Oostenrijk en Rusland, weer later de onderdrukking door het communisme, waren een blok aan het been voor kunstenaars en vrijdenkers.  Censuur beperkt, maar tegelijkertijd bevordert het creativiteit en eigenzinnigheid.

De Russische invloeden bepaalden ook de grote aandacht voor klassiek Russisch ballet  en folkloredans. Die aandacht temperde de ontwikkeling van eigentijdse kunstuitingen.  Na de eerste vrije verkiezingen in 1989 gingen de grenzen open en zocht hedendaagse dans in Polen aansluiting bij de ontwikkelingen wereldwijd.

De invloed van theatermakers op dans en beweging is niet te onderschatten. Tegen de stroom in omarmde kunstenaar en toneelvernieuwer Stanisław Wyspiański bewegingen in zijn theaterproducties. De opkomst van de expressionistische dans in Warschau in de jaren twintig maakte het fundament voor dans weer iets stevig.

Ondanks de repressie door het totalitair systeem kreeg Janina Jarzynówna-Sobczak het na de oorlog voor elkaar om eigentijdse dans te maken. Het eerste  Poolse gezelschap dat het ballet achter zich liet en een moderne weg insloeg was het Pools Dans Theater.  De naam van choreograaf Ewa Wycichowska is daar onlosmakelijk aan verbonden.

Pantomime
Henryk Tomaszewski  begon in de jaren vijftig zijn pantomime theater in Wroclaw. Deze kunstvorm waarbij een acteur zijn totale lichaam inzet en in combinatie met muziek  een performance neerzet, komt in de buurt van moderne dans. Jerzy Grotowski ontwikkelde de methode van fysiek theater, waarbij acteren uit den boze is, maar  een speler op zoek gaat naar zijn natuurlijke, eerlijke beweging. Hij moet in zichzelf graven en op zoek gaan naar oerkrachten, bronnen en energie die zijn lichaam in beweging zullen brengen.
Die keuze voor beweging had ook een politieke, maatschappelijke oorzaak. De censuur richtte zich vooral op literatuur en teksttheater. Beweging en dans was een vluchtroute voor kritische geluiden.

Ook theatervernieuwer Tadeusz Kantor had met zijn avantgardistische  ideeën een grote invloed op de moderne dans. Hij liet zijn acteurs volgens schematische patronen op het podium bewegen.

Het is een beknopte beschrijving, kort door de bocht, maar deze uiteenzetting  is nodig om de hedendaagse dans in Polen iets beter te kunnen plaatsen. In de voorstellingen van Poolse gezelschappen en solisten zijn de invloeden van deze voorgangers zichtbaar. Zo leunt gezelschap Dada von Bzdülöw Theater lichtjes op de traditie van de pantomime.

Janusz2IMG_2687

Insight door Janusz Orlik

Deze voorkennis maakt het mogelijk om een voorstelling als ‘Insight” van Janusz Orlik beter  te kunnen plaatsen. Deze soloproductie was eveneens te zien op het festival van Polska Platforma Tańca in Lublin en won de prijs voor de beste  choreografie.

Janusz Orlik toont een reeks minimalistische bewegingen die lijken te ontspruiten uit zijn gevoelsleven. Hij geeft met dans uitdrukking aan zijn angsten, zijn onzekerheid, de langzame ontdekking van zijn eigen ik. Lange tijd zit de danser bewegingsloos op de vloer, met een longsleeve shirt over zijn hoofd. Eenmaal op de been, groeit de intensiteit van de beweging, maar hij blijft ingetogen zoeken.  De taal van zijn beweging is hoekig, soms een stuiptrekking, en met zijn handen lijkt hij zijn lijf in beweging te brengen. Het is geen pantomime, maar zijn bewegingstaal doet er aan denken. En het lijkt er op dat de zoektocht naar oerbewegingen van Grotowski Janusz Orlik niet vreemd is.

IMG_2712Insight door Janusz Orlik

Israël
Jadwiga Grabowska schreef in 2009 een boek over eigentijdse dans in Polen. Ze merkt op dat de moderne dans zich explosief ontwikkelt. Invloeden van buitenaf helpen daar bij. “Poolse dansers leerden de moderne dans kennen door grote festivals in ons land. In de jaren tachtig en negentig was er in de wereld veel animo om dans in Polen te helpen ontwikkelen. Daardoor ontstond intens contact met gezelschappen en choreografen uit Amerika, Israël en Duitsland. Europese fondsen stuurden deskundigen naar Polen om te helpen.  Na de val van het communisme konden we weer vrij ademen.”

De nieuwe generatie dansers en choreografen is opgeleid in het westen, op opleidingen in Londen, Brussel, Kopenhagen, Berlijn en Salzburg.   Jadwiga Grabowska: “Deze jonge dansmakers brengen westerse  ideeen over eigentijdse dans weer mee terug naar Polen. De jonge generatie ontdekte ook de postmoderne dans en veel choreografen werken conceptueel. Er is nu een voorkeur voor minimale beweging en ik bespeur een trend om het proces belangrijker te maken dan het eindresultaat.”

Moderne dans in Polen is zo verscheiden als het assortiment in een supermarkt, maar mocht een algemene beschrijving nodig zijn dan is het duidelijk dat eigentijdse dans zowel elementen uit het Poolse bewegingstheater  als sterke invloeden van buitenaf bundelt. Het niveau van de hedendaagse dans in Polen ligt volgens Grabowska achter op dat van westerse landen, maar heeft een voorsprong op dans in omringende landen als Oekraïne en Georgië.  “Ik vergelijk dans in Polen graag met de ontwikkeling in Tsjechië. Maar we hebben nog steeds een groot tekort aan goede dramaturgen en meer zelfkritiek zou ik toejuichen.”

Aurora2IMG_2576

Bij een performance van Aurora Lubos moet het publiek over de danseres heen naar binnen stappen

Literatuur
Het Pools Dans Theater is een van de grote gezelschappen. Het heeft een eigen atelier voor talentontwikkeling. Maar ook het Dada von Bzdülöw Theater werkt (e) samen met jonge dansmakers als Anna Steller, Magda Jedra en Aurora Lubos. Andere gezelschappen die er toe doen zijn Het Lublin Dans Theater dat zich laat inspireren door literatuur en schilderkunst, Het Maat Theater Project, Theater Limen en Kielce Dans Theater.

Maar tijdens Polska Platforma Tańca in Lublin vielen vooral de solisten op. Niet zozeer vanwege hun uitmuntende kwaliteit, maar vooral vanwege het opvallend grote aantal soloperformances.
De bewegingstaal van de veelal mannelijke performers was uiteenlopend, maar door het sobere karakter van deze voorstellingen hadden ze ook iets van elkaar weg. Er was geen decor, de kleding was sjofel en de herhalende bewegingen waren variaties op hetzelfde thema. Het nadeel van solo, het ontbreekt aan echte interactie, het is een duet met leegte en de betekenis die de kijker daar aan geeft.

De inspiratie van de producties liep uiteen. In het stuk ‘Bernard’ liet Pawel Sakowicz zich leiden door het ritme in de teksten van de Oostenrijkse auteur Thomas Bernhard. In de weinig tekst in de voorstelling zegt de dansers: “Des te meer ik van Bernard lees, des te beter voel ik zijn ritme. Naarmate de zinnen langer zijn, zit er meer ritme in.”

Met ‘For living in’ laat Hygin Delimat zich inspireren door zijn ervaringen bij hoogbouw in steden.  Hij verwijst naar de Franse stedenbouwkundige Le Corbusier en dropt namen van Poolse steden. Waarschijnlijk heeft hij daar zelf gewoond. De hoge flats in steden, de invloed die dat heeft op de individuele ruimte van burgers, zet Delimat om in robuuste, onafgemaakte en ongepolijste bewegingen. “Dit is mijn stijl”, roept hij enkele keren luid.

Aurora4IMG_2661Janusz1IMG_2623Akty door Aurora Lubos

Huiselijk geweld
Aurora Lubos heeft ook een eigen stijl. Huiselijk geweld en misbruik zijn het onderwerp van ‘Akty’ en ze laat geen spatje ruimte voor verbeelding. Ze pakt de toeschouwer bij de strot en schenk wodka zodat ook het publiek betrokken wordt bij grensoverschrijdend gedrag door drinkende en feestende lieden. Al bij binnenkomst ligt ze uitgestrekt op de grond tussen de scherven en is de bezoeker van deze performance gedwongen om over haar bewegingloze lichaam te stappen.

Van een hoger en een abstracter niveau is  ‘Niżyński. Święto Snów’ met danser Tomasz Wygoda. De voorstelling won tijdens het festival in Lublin twee prijzen, die van de beste performer en die van de beste productie.  Op muziek van Igor Stravinsky, ‘Le Sacre du Printemps’ kruipt de danser in de gedachten– en belevingswereld van Vaslav Nijnsky. Het is een aaneenschakeling van uitbundigheid en ledigheid, soms is het klein , soms is het beklemmend ongemakkelijk. Maar het is vooral uitstekend gedanst, zonder meer.

wygoda13IMG_3236Niżyński. Święto Snów door Tomasz Wygoda 

Maar wat is dat toch met al die solovoorstellingen? Is dat mode in de eigentijdse Poolse dans?  Het is vooral een economische keuze”, zegt Anna Królica. Zij is historica, curator en auteur van ‘Pokolenie Solo’, een boek over actuele ontwikkelingen in de dans. “Er is in Polen weinig geld voor hedendaagse dans. Dansers maken solovoorstellingen omdat dat betaalbaar is.”

Dat klinkt logisch. Eenlingen hebben geen grote zalen nodig voor repetities, het reizen is goedkoop en de inkoop van deze voorstellingen is interessant voor theaters en festivals. Voor het bedrag dat die kwijt zijn aan een groter gezelschap kunnen ze ineens meerdere solisten inhuren. Het ontbreken van decor, opsmuk, soms zelfs muziek, in de solo’s heeft  eenzelfde oorzaak.

Anna Królica: “De kleinere producties zijn het meest gewild. Die zijn gemakkelijker om te produceren en ze kunnen langer gespeeld worden. De Poolse dansinstituties zijn verantwoordelijk voor deze situatie. Ze verstrekken een zeer beperkte budget voor een voorstelling en ze realiseren residenties voor solisten, niet voor gezelschappen. De vele soloperformances zijn ook het gevolg van het pretentieuze residentieprogramma: Solo Project. Dat bestaat sinds 2004  in de Oude Brouwerij (Stary Browar) in Poznań. Daar zijn veel solo’s gemaakt.”

“Solo performances is representatief voor de staat van de hedendaagse dans in Polen in de laatste tien jaar, zegt Anna Królica, maar de situatie is aan het veranderen. “Soms is een soloperformance vandaag de dag vooral een artistieke keuze. Solo geeft de maker het gevoel dat hij op zijn eigen voorwaarden kan werken.”

maciek2IMG_3276Niżyński. Święto Snów door Tomasz Wygoda 

Dit artikel verscheen eerder in DansMagazine.